Chữ “dân buôn” đã tồn tại rất lâu, từ khi có sự trao đổi hàng hóa, không còn tự cung tự cấp. Ngày xưa, khi chưa có tiền tệ, người ta dùng vật phẩm để đổi lấy vật phẩm. Ngày nay, khi tôi về các vùng nông thôn hay lên vùng miền núi, có nhiều nơi họ vẫn không dùng đến tiền. Họ sống chung trong làng, nhà này cách nhà kia rất xa; đứng bên đồi nhìn xa bên kia mới thấy một ngôi nhà. Họ có thể sống xa đến vài trăm mét, thậm chí cả 1 kilômét. Thường thì họ chỉ có một phiên chợ trong tuần hoặc trong tháng, nơi họ gặp nhau để trao đổi hàng hóa. Người thì có mầm măng, loại mầm mọc từ những bụi tre, người thì có ít thịt heo… Họ gặp nhau để trao đổi; có người dùng hàng của mình để đổi lấy hàng của người khác.
Có một lần tôi lên Sapa. Ở đây, thời tiết khá lạnh, buổi sáng trời đầy sương. Mỗi lần thở ra, từng làn khói trắng như sương. Đến đây, mọi người đều mặc những chiếc áo ấm nhét đầy bông để giữ ấm suốt ngày. Chợ phiên Bắc Hà nằm ở thị trấn Bắc Hà, cách Sapa 95 km và cách thành phố Lào Cai 55 km. Đây được coi là một trong những phiên chợ lớn nhất vùng Tây Bắc. Chợ phiên Bắc Hà là nơi giao lưu, mua bán, trao đổi và gặp gỡ của các đồng bào miền núi như Tày, Nùng, Giáo, Pù Lá… Điều đặc biệt là phiên chợ diễn ra một lần mỗi tuần vào ngày Chủ nhật, nên không chỉ có người dân bản địa mà hầu hết khách du lịch cũng dành thời gian để tham gia. Đến với chợ phiên Bắc Hà, du khách sẽ có cơ hội giao lưu với bà con bản địa và hòa mình vào những nét văn hóa, phong tục tập quán của đồng bào dân tộc sống tại đây. Những người dân bản địa mang theo những chiếc giỏ bên trong có những chú lợn đã đủ lớn để trao đổi. Tôi thấy có một anh dân tộc mặc đồ thổ cẩm đứng bên cạnh những chú chó con tầm vài tuần tuổi. Mục đích của họ đến đây là để đổi lấy những đồ mình đang có và mang những đồ mình cần về. Có rất nhiều người dân tộc thồ những mớ rau nhỏ trên lưng, hay những chị bán vài tấm vải thổ cẩm trông rất đẹp. Thường thì người dân tộc có gì bán nấy; vì họ không dùng hóa chất để trồng hay nuôi, nên sản phẩm của họ không được đẹp, nhưng tôi biết những sản phẩm này rất tốt cho sức khỏe. Những người đến phiên chợ này phản ánh nền văn hóa lâu đời vẫn còn tồn tại chứ không hề mất đi.
Còn ở thành phố lớn, người dân buôn đứng giữa những người muốn trao đổi vật phẩm. Họ biết cách mở rộng ra; ngày nay người ta gọi là môi giới. Thường thì người đứng giữa biết nhu cầu của mỗi người khi đến chợ phiên để đổi vật phẩm. Nhiều người dệt những tấm vải thổ cẩm và muốn đổi lấy ít chén bát. Còn người có chén bát lại không muốn đổi vải thổ cẩm mà muốn đổi ít măng tre. Đây là lý do vị trí của người dân buôn. Họ biết thông tin ai cần, ai không cần để kết hợp và được trả công bằng lợi nhuận. Họ không có sản phẩm nhưng có thông tin.
Lúc tôi mới vào Sài Gòn, cụm từ “cò đất”, “môi giới nhà đất” là những từ được nói nhiều nhất ở quán cà phê. Có một lần tôi vào quán cà phê thì thấy một nhóm khoảng bốn người trung niên ngồi trao đổi về việc tìm kiếm những người mua nhà. Thời điểm đó, tôi vào Sài Gòn vào năm 2002, lúc tôi mới 18 tuổi. Khắp các con đường, trụ điện đều dán đầy thông tin mua bán nhà đất. Lúc đầu, tôi thấy lạ là tại sao người ta lại bán nhà mà dán tờ giấy trên trụ điện. Sau này tìm hiểu mới biết đây không phải là chủ nhà dán mà là những người môi giới. Họ biết người chủ muốn bán nhà, người môi giới đến tìm hiểu lấy thông tin, sau đó đi photo những tờ giấy A4 để dán lên các cây trụ điện hay bức tường khu vực đó. Điều đặc biệt là họ không ghi địa chỉ ngôi nhà để bán mà chỉ ghi thông tin về diện tích, nằm trên con đường nào và có cả số điện thoại liên lạc. Vì tính cạnh tranh rất cao nên họ không muốn nhiều người biết ai bán nhà. Người môi giới có nhiệm vụ tìm người cần mua, dẫn họ đi cà phê để gặp gỡ, nói chuyện, sau đó tìm đúng ngôi nhà theo yêu cầu. Mỗi người môi giới bán được sẽ hưởng hoa hồng từ người bán hoặc từ người mua. Cách làm này bây giờ đã mở rộng ra bằng việc sử dụng các phần mềm trên internet. Khi mạng internet phát triển, người bán và người mua có thể lên mạng vào đúng trang web mua bán nhà đất để tự giao dịch. Mỗi khi giao dịch được, người môi giới ăn hoa hồng trực tiếp trên trang web.
Người dân buôn là những người nắm bắt được thị trường. Họ có kỹ năng thương lượng, vì nhiều người không biết sản phẩm mình đang có giá thị trường bao nhiêu, nhưng người dân buôn thì biết điều đó. Nhờ khả năng thương lượng, họ thuyết phục người có vật phẩm nên đổi bao nhiêu và lấy về bao nhiêu. Thậm chí, họ biết cách quản lý hàng hóa để việc trao đổi diễn ra nhanh chóng, không ai bị thiệt quá nhiều. Chính vì vậy, người dân buôn rất giỏi đầu óc và cũng rất linh hoạt.
Dân buôn thời nay khác gì thời xưa? Thời nay, dân buôn có nhiều công nghệ hơn, họ không chỉ hoạt động trong làng mà còn có thể di chuyển hàng hóa từ làng xuống thị, tới tỉnh và vào thành phố lớn, thậm chí bán sản phẩm cho người nước ngoài. Đồng thời, họ cũng có thể làm ngược lại, đưa hàng hóa từ nước ngoài về làng. Đây cũng là tính linh hoạt của người dân buôn. Họ nắm bắt thị trường hàng hóa rất rõ. Nhiều người biết nhiều ngôn ngữ nên việc mở rộng với họ rất dễ. Người dân buôn từ xưa đến nay có nhiều người thành công, cũng có nhiều người không thành công, bởi vì tính cạnh tranh ngày nay rất cao. Có quá nhiều người ra làm dân buôn, nhiều người cố tình đưa thông tin sai lệch nhằm tráo đổi thông tin thị trường để làm lợi cho mình nhiều nhất. Phần lớn những người này được gọi là không uy tín.
Vì tính cạnh tranh cao và khó để biết được người dân buôn nào có uy tín hay không, nên thời đại bây giờ, dân buôn bắt đầu trữ hàng hóa. Họ tìm kiếm những hàng hóa có chất lượng từ người muốn trao đổi, sau đó cất giữ trong kho hoặc sử dụng kho của người có sản phẩm, tạo uy tín bằng cách thiết lập tiêu chuẩn cho sản phẩm. Sản phẩm nào đạt tiêu chuẩn đúng kích thước, đúng trọng lượng thì họ thu về, sau đó bán lại cũng đúng kích thước và đúng trọng lượng. Đây cũng là một cách để họ tạo uy tín cho mình. Đây là những người muốn có công việc lâu dài. So với dân buôn thời xưa, thời nay về bản chất vẫn không thay đổi quá lớn; việc thay đổi lớn chỉ là phương tiện vận chuyển. Ngày xưa, vận chuyển bằng sức ngựa, động vật; còn bây giờ bằng xe cộ, tàu. Một lần có thể tải nhiều hàng hóa và nhanh hơn ngày xưa, nhưng về tư duy thì cũng không khác bao nhiêu.
